Azərbaycan şirkətlərinin xarici bazarlara çıxışına nə mane olur?

Ölkənin əmtəə (xam neft və qaz) ixracına əsaslanan gəlirlərinin son illərdə azalması və manatın 2 dəfədən çox dəyər itirməsi fonunda, başlıqda verilən sual bəlkə də müstəqillik tarixində bugünkü qədər aktual olmamışdı.

Bu suala müxtəlif istiqamətlərdə müxtəlif cavablar axtarmaq, çoxlu obyektiv və subyektiv səbəblər göstərmək mümkündür. Ancaq burada bu sualın cavabı kimi, çox maraqlı hesab etdiyim bir araşdırmanın, Azərbaycan da daxil olmaqla 27 keçid iqtisidiyyatını əhatə edən real bir tədqiqatın nəticələrini şərh etmədən bölüşmək istəyirəm.

2015-ci ildə ‘Management’ (Fransa) jurnalında çap olunan və 27 keçid iqtisadiyyatından (Mərkəzi və Şərqi Avropa və Orta Asiya ölkələri) 23 mindən çox şirkətin 2002-2009-cu illər ərzindəki fəaliyyətini əhatə edən bu araşdırmada, Azərbaycan kimi keçid iqtisadiyyatı ölkələrində yaranan şirkətlərin xarici bazarlara çıxışı və onların beynəlmiləlləşməsi prosesi təhlil edilmiş, bu prosesdə onlara şərait yaradan və mane olan amillər müəyyənləşdirilmişdir.

Ümumiyyətlə sözügedən şirkətlərin beynəlmiləlləşməsinə təsir edən faktorlar; makro mühitlə bağlı, sektorla bağlı və şirkət və sahibkarlarla əlaqədar amillər olmaqla 3 qrupa ayrılaraq təhlil edilmişdir:

Makro mühitlə bağlı amillər	Sektorla bağlı amillər	Şirkət və sahibkarla bağlı amillər
· İKT infrastrukturu və ona çıxış imkanları · Hüquqi güvən(sizlik) · Rüşvət halları · Ölkənin Avropa İttifaqına üzv olub-olmaması	· Sektoradakı rəqabət mühiti, onun səviyyəsi	· Müəssisənin ‘elm tutumluluq’ səviyyəsi (R&D xərcləri) · Əməkdaşların təhsil səviyyəsi · Daxildəki əlaqələr · Beynəlxalq bazarlardakı əlaqələr

Araşdırmanın nəticələrindən məlum olmuşdur ki, ölkədəki İKT infrastrukturu, hüquqi güvən (güvənsizlik) mühiti, ölkənin Avropa İttifaqına üzv olub olmaması, ölkə daxilində şirkətlərin fəaliyyət göstərdiyi sektordakı rəqabətin səviyyəsi, sahibkarların və müəssisə əməkdaşlarının təhsil səviyyəsi, sahibkarların daxili və xarici bazarlardakı şəxsi əlaqələri ilə onların xarici bazarlara çıxması arasında müsbət əlaqə mövcuddur.

Bununla belə, araşdırmada iki mövzuda (şirkətlərin qarşılaşdıqları rüşvət halları və onların ‘elm tutumlu’ olmaları) maraqlı və gözləniləndən fərqli nəticələr əldə edilmişdir. Belə ki, şirkətlərin ixrac prosesində qarşılaşdıqları rüşvət hallarının onların ixrac bazarlarına çıxmalarına təsir etmədiyi və ‘elm tutumlu’ olmalarının isə onların ixrac potensialını aşağı saldığı məlum olmuşdur.

Sözügedən araşdırmanın nəticələri hər bir amil üzrə aşağıdakı kimi qısaca ümmiləşdirilmişdir:         

• Ölkədə güclü İKT infrastrukturunun mövcudluğu və bunun şirkətlər üçün əlçatan olması onların beynəlxalq bazarlara çıxmasına müsbət təsir edir.
• Keçid iqtisadiyyatı ölkələrindəki rüşvətin səviyyəsi (müəssisələrin gömrük orqanlarına və digər dövlət qurumlarına müxtəlif rəsmiləşdirmələr, icazələr, lisenziyalar və s. üçün qeyri-rəsmi ödənişlər edib-etməmələri) şirkətlərin xarici bazarlara çıxmasına təsir etmir (nə müsbət nə də mənfi mənada).
• Ölkələrin hüquq sistemindəki güvənsizlik mühiti ilə həmin ölkə şirkətlərinin beyəlmiləlləşməsi arasında birbaşa əlaqə var. Yəni, ölkələrdəki hüququn aliliyi prinsipinin pozulması halları şirkətlərin xarici bazarlara çıxışına mane olur.
•  Ölkənin Avropa Birliyinə üzv olub olmaması da onun xarici bazarlara çıxışına birbaşa təsir edir. Belə ki, sözügedən birliyiə üzvlük həmin ölkənin şirkətlərinin xarici bazarlara çıxışına müsbət təsir göstərir.
• Daxili bazardakı rəqabət mühiti də şirkətlərin beynəlxalq bazarlara çıxmasına birbaşa təsiri edir. Ölkələrdə şirkətlərin aid olduqları sektorda rəqabətin səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə onların xarici bazarlara çıxışı da o qədər yüksək nisbətdə olur. Belə ki, daxili bazardakı rəqabət həm şirkətləri yeni fürsətlər axtarmağa stimullaşdırır həm də rəqabətin səviyyəsi onları qlobal səviyyədəki rəqabətə dayanıqlı hala gətirir.
• Digər tərəfdən nəticələrə əsasən sahibkarların və şirkət personalının təhsil səviyyəsi də onların xarici bazarlara çıxışına birbaşa müsbət təsir göstərir.
• Bundan əlavə sahibkarların həm daxili həm də xarici bazarlardakı şəxsi əlaqələri də şirkətlərin ölkə hüdudlarından kənara çıxmalarına köməklik göstərir.
• Araşdırmanın digər bir maraqlı və bəlkə də çoxumuz üçün təəccübləndirici nəticəsi şirkətlərin ‘elm tutumlu’ olma səviyyələri ilə onların xarici bazarlara çıxmaları arasındakı əlaqə ilə bağlıdır bağlıdır. Belə ki, araşdırma nəticəsində məlum olmuşdur ki, keçid iqtisadiyyatındakı şirkətlərin, araşdırma və inkişafa (R&D) qoyduqları investisiya məbləği ilə ölçülən, ‘elm tutumluluq’ səviyyəsi onların xarici bazarlara çıxışına mənfi təsir göstərir. Yəni şirkətlər araşdırma və inkişafa (R&D) nə qədər çox vəsait xərcləyirsə o qədər xarici bazarlara çıxış şansları azalar. Bəs bu nə ilə bağlıdır? Sözügedən tədqiqat bununla əlaqədar dəqiq məlumat toplamasa da,  bu nəticəni, keçid iqtisadiyyatlarında biliyə qoyulan invesitiyanın özünü daha uzun müddətdə doğrulda biləcəyi və aşağı gəlirli ölkələrdəki innovasiyaların və araşdırma və inkişafın (R&D) növünün və keyfiyyətinin xarici bazarlara çıxış üçün kifayət etməyə biləcəyi kimi fikirlərlə şərh edir.

Bunlardan əlavə, araşdırmanın birbaşa mövzusu olmasa da, ölkələr üzrə xarici bazarlara çıxış imkanı əldə edən müəssisələrin tədqiqata daxil edilən şirkətlərin  ümumi sayına olan nisbətlərinə nəzər saldıqda məlum olur ki, Azərbaycan şirkətləri 27 keçid iqtisadiyyatı arasında yalnız Qazaxıstanı qabaqlayaraq 26-cı yerdə qərarlaşır. Yəni, Azərbaycandan araşdırma üçün seçilən 726 şirkətdən yalnız 76-sı və ya 10%-i xaricə çıxmış və ya ixrac həyata keçirmişdir.  Müqayisə üçün qonşu dövlətlərə baxsaq bu nisbətin Ermənistanda 15%, Gürcüstanda isə 14% olduğu məlum olur. Bunun üçün aşağıdakı cədvələ nəzər salmaq olar. 

Araşdırmaya daxil edilən ölkələr və şirkətlərin sayı və xarici bazarlara çıxma nisbəti haqqında

Keçid iqtisadiyyatları	Araşdırmaya daxil edilən şirkətlərin sayı	Onlardan xarici bazarlara çıxan (ixrac edən) şirkətlərin sayı	%
Sloveniya	555	274	49%
Xorvatiya	1,049	402	38%
Slovakiya	603	206	34%
Macarıstan	1,030	339	33%
Litva	580	187	32%
Serbiya	746	238	32%
Estoniya	527	164	31%
Bosniya	680	206	30%
Çex Rep.	808	232	29%
Makedoniya	615	176	29%
Bolqarıstan	1,646	470	29%
Latviya	541	136	25%
Polşa	1,773	433	24%
Belarus	731	175	24%
Moldova	727	172	24%
Albaniya	650	146	22%
Rumıniya	1,240	238	19%
Ukrayna	1,641	307	19%
Ermənistan	748	113	15%
Rusiya	2,013	298	15%
Qırğızıstan Rep.	499	73	15%
Gürcüstan	621	86	14%
Monteneqro	149	19	13%
Tacikistan	651	70	11%
Özbəkistan	786	84	11%
Azərbaycan	726	76	10%
Qazaxıstan	1,242	110	9%
CƏMİ	23,577	5,430	23%

Bəlkə də, bu araşdırmanın nəticələri bizim şirkətlər və biznes mühitinin inkişafında maraqlı olan aidiyyatı qurumlar tərəfindən müvafiq inkişaf strategiyaları müəyyənləşdirilərkən istifadə oluna bilər. Siz necə düşünürsünüz?

Mənbə:

Lamotte, O., & Colovic, A. (2015). Early internationalization of new ventures from emerging countries: The case of transition economies. M@n@gement, 18(1), 8-30.